|
|
|
لانگر[۳۳] (۱۹۸۹)واژه ذهن آگاهی را برای توصیف یک رویکرد تحقیق علمی به کار برد.به نظر لانگر،ذهن آگاهی یک فرایند شناختی خلاق و سازنده است و زمانی که یک فرد سه ویژگی کلیدی زیر را به کار می‌گیرد،آشکار می شود،آن سه ویژگی عبارتند از:۱-خلق یک طبقه بندی جدید.۲-پذیرا بودن اطلاعات جدید.۳-آگاهی از دید و زوایای دید ژرف تر و بیشتر،(ساین و همکاران۲۰۰۵).
بر اساس نظر (بایرون[۳۴]۲۰۰۶)،راهبردهای سازگاری مفید ذهن آگاهی برای ایجاد و حفظ آگاهی عبارتند از :فقدان قضاوت و ارزشیابی،صبر و شکیبایی،صبر و بردباری.ذهن آگاهی یکی از جنبه‌های محوری روانشناسی ۲۵۰۰ ساله بودایی است که نقش مهمی در تمرینات و فلسفه این رویکرد بازی می‌کند.از آن زمان وقتی پیش تر از آن مراقبه به شکل های مختلفی تمرین شده است ,هنوز به درستی دانسته نشده استکه چرا این تمرینات در فرهنگ‌های مختلف برای سالیان متمادی مورد توجه بوده اند.ذهن آگاهی بر اساس عقیده رایج بودیسم یک سنت منسجم از مسیری است که به سمت درک ،شروع و پایان درد و رنج معطوف می شود و ابزاری است که انسان از آن برای آزادی خود از رنج روز افزون و مشکلات و دردهای موجود متوسل می شود،(گاناراتانا[۳۵]۲۰۰۲). این روش به طور گسترده ای در تائوئیسم ,بودیسم مسیحیت ,اسلام و یهود مورد استفاده قرار گرفته است.اما نفوذ آن در روانشناسی غربی به یک قرن پیش بر میگردد(وست[۳۶] ۱۹۹۱)ویلیام جیمز[۳۷] از نخستین کسانی بود که که این مفهوم روانشناسی شرقی را مورد توجه قرار داد. او پیش‌بینی کرده بود که مراقبه تأثیر فراوانی بر روانشناسی غرب خواهد گذاشت در ۲۵-۳۰ سال گذشته چهار نوع مراقبه مورد توجه پژوهشگران پزشکی غربی قرار گرفته است,که عبارتند از مراقبه متعالی,مراقبه تنفسی,و مراقبه بالینی و مراقبه ذهن آگاهی. مراقبه ذهن آگاهی از سه نوع دیگر به سبب تاکیدی که روی تمرکز زدایی دارد,متفاوت می‌باشد،(فریدمن[۳۸] ۲۰۰۱),به نقل از (اورسیلو و رومر[۳۹] ۲۰۰۵).
بسیاری از دیدگاه های فلسفی,دینی و روان‌شناختی بر اهمیت ذهن آگاهی جهت حفظ و بالا بردن بهزیستی تأکید می‌کند،(ویلبر۲۰۰۰),به نقل از (براون ۲۰۰۰)[۴۰].
در اهمیت نقش ذهن آگاهی در بهزیستی و سلامت انسان کافی است توجه داشته باشیم که هر شخص اشکال ابتدایی آن یعنی توجه و آگاهی را به کار می‌برد.یکی ار ویژگی های ذهن اگاهی که با بهزیستی ارتباط دارد و درباره آن بحث فراوان شده است مفهوم ذهن آگاهی[۴۱] است.(اسکار[۴۲] وهمکاران۲۰۰۰) اثر برنامه را بر خلق و نشانه های استرس در بیماران مبتلا به سرطان بررسی کرده‌اند و یافته ها نشان داد که گروه مورد درمان در نمرات خلق آشفته و افسردگی, اضطراب ,خشم ,استرس و آشفتگی ذهنی به طور معناداری کاهش نشان داده‌اند.همچنین کاهش استرس مبتنی بر ذهن آگاهی[۴۳] در بهبود کیفیت خواب در زنان مبتلا به سرطان سینه توسط (شاپیرو[۴۴] و همکاران۲۰۰۳) نشان داد که می‌تواند درمان امید بخشی برای کاهش استرس بیماران مبتلا به سرطان باشد.کاهش استرس مبتنی بر ذهن آگاهی,مراقبه مبتنی بر ذهن آگاهی را برای درمان اختلالات جسمی ,روان‌تنی,واختلالات روان پزشکی به کار می‌گیرد.
آموزش ذهن آگاهی شامل سه مؤلفه است:
۱٫رشد آگاهی از طریق یک روش شناسی نظام دار که در برگیرنده تمرین های رسمی ذهن آگاهی(وارسی بدن،نشستن در حالت مراقبه،حرکت هوشیارانه)وتمرین های غیر رسمی ذهن آگاهی(گسترش آگاهی در هر لحظه از زندگی روزمره)است.
۲٫چارچوب نگرشی خاص،این چارچوب با مهربانی،کنجکاوی و رضایت از بودن در زمان حال مشخص می شود که همراه با آشکار سازی تجارب است.این اعمال هم به صورت اندیشمندانه در ضمن اجرا و تمرین پرورش مییابند و به طور خود انگیخته از عمل فرد نشأت می گیرند.
۳٫درک درست از آسیب پذیری بشر که این مسئله ابتدا از طریق آموزش های شنیداری و سپس از طریق جستجوی اعتبار آن ها از طریق مشاهده مستقیم فرایند تجربه در عمل طی تمرین های ذهن آگاهی رشد می‌یابد.ما از طریق این فرایندها می آموزیم گرچه رنج قسمتی از تجربه ماست اما راه هایی وجود دارد که ما می‌توانیم الگوهای عادت شده[۴۵] جدیدی را جهت ایجاد،افزایش و تعمق در آن یاد بگیریم،(ربکا کرین[۴۶] ۲۰۱۱).
-کاهش استرس مبتنی بر ذهن آگاهی
جان کابات ذین[۴۷]،کلینیک کاهش استرس را در مرکز پزشکی دانشگاه ماساچوست[۴۸]،در وسترن در دهه ۱۹۷۰ تأسیس کرد.از آن به بعد او و همکارانش به بیش از ۱۰۰۰۰۰نفر،مانند بیماران قلبی،سرطان،مبتلایان به ایدز،درد مزمن،مشکلات معده ای-روده ای وابسته به استرس،سردرد،فشارخون بالا،اختلالات خواب،اضطراب و وحشت زدگی کمک کرده‌اند.شواهد نشان داد که اکثریت شرکت کنندگان،کاهش نشانگان روان‌شناختی و جسمی را تجربه کرده بودند،و نیز تغییرات عمیق مثبتی در نگرش،رفتار و ادراک آن ها نسبت به خود،دیگران و جهان اطرافشان به وجود آمده بود،(کابات ذین۲۰۰۴).
جان کابات ذین، ذهن آگاهی مبتنی بر کاهش استرس را در ۱۹۷۹ در دانشکده پزشکی دانشگاه ماساچوست ایجاد کرد.هدف او این بود که مراقبه ذهن آگاهی را در مجموعه پزشکی غربی قابل دسترس و دستیابی کند و در عین حال به عصاره آموزه های بودایی صادق بماند،کابات ذین(۲۰۰۴).مراقبه ذهن آگاهی در رأس آموزه های بودایی است و برای کاهش رنجش و افزایش شادکامی در انسان ها طراحی شده است.بنابرین مختص یک مشکل یا اختلال نیست بلکه به طور بالقوه برای هر کسی که احساس درد و آشفتگی می‌کند،قابل استفاده است.جان کابات ذین که مراقبه بودایی را تمرین کرده بود،امیدوار بود چاره ای برای بیمارانی بیاندیشد که درمان پزشکی شان رضایت بخش نبود.او یک برنامه گروهی ۱۰ جلسه ای برای بیماران مبتلا به درد مزمن و طیف وسیعی از مشکلات مرتبط با استرس پیشنهاد کرد.این بیماران از سوی پزشکان خود ارجاع شده بودند چون درمان پزشکی سنتی چیز بیشتری برای ارائه نداشت.این برنامه مبتنی بر تمرین فشرده چندین نوع از مراقبه ذهن آگاه بود و برای کمک به بیماران به منظور پرورش آگاهی و پذیرش تجربه حال حاضر طراحی شده بود.این برنامه در آن زمان به دلیل دغدغه هایی از این دست که مراقبه یک فعالیت افسانه ای نگریسته شود و آن هم برای بیمارانی در یک مرکز پزشکی دانشگاهی،کاهش استرس نامیده شد.در نهایت برنامه ی تحت عنوان ذهن آگاهی مبتنی بر کاهش استرس شناخته شد و هم اکنون در شکل استانداردش یک برنامه گروهی ۸ هفته ای است برای بیش از ۳۰شرکت کننده با جلسات هفتگی۵/۲ ساعته و یک جلسه کامل روزانه در هفته ششم.برنامه های ذهن آگاهی مبتنی بر کاهش استرس فراوانی در آمریکای شمالی و اروپا در دسترس هستند.انطباق با جمعیت ها و زمینه‌های مختلف گزارش شده است از جمله بیماران سرطانی ، بیماران قلبی،فیبرو میالژی،سندرم خستگی مزمن،و به همین ترتیب استرس موقعیت شغلی و بهبود تقویت در روابط بین زوجین سایر انطباق های آن هستند.در بیشتر مطالعات منتشر شده بر شکل ۸ جلسه گروهی تأکید شده اما محتوای آن با جمعیت یا شرایط مورد مطالعه تناسب پیدا می‌کند.از آنجایی که تمرینات ذهن اگاهی مختص یک جمعیت یا اختلال ویژه نیستند،تغییرات گسترده ضرورت ندارد،(لبو۲۰۰۸).
مکانیزم دخیل در ذهن آگاهی:
نظم بخشی فیزیولوژیکی:[۴۹]
-
- لطف آبادی، حسین. (۱۳۸۸). روانشناسی رشد (۲) نوجوانی جوانی و بزگسالی .تهران: سمت.
-
- ماسن, پاول و همکاران. (۱۹۸۴). رشد و شخصیت کودک.(ترجمه مهشید یاسایی،۱۳۸۴) تهران: ماد.
-
- متقی فر، غلامرضا.(۱۳۸۰). آموزش جنسی در مدارس. مجله پژوهش های تربیت اسلامی . هشتم .سی و چهارم ،۱۳۱- ۱۶۴
-
- محمدی، حسین.(۱۳۸۵). تبیین مبانی ،اصول وروش های تربیت جنسی با تأکید بر دیدگاه اسلام. پایان نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه شاهد.
-
- مداحی، محمدابراهیم؛ مداح، لیلا.(۱۳۹۳).اثربخشی آموزش مهارت مقابله با خلق منفی بر اضطراب و استرس دانش آموزان پسر.مجله روش ها و مدل های روان شناختی.چهارم.شانزدهم،۱-۱۰٫
-
- مرقاتی خویی، عفت السادات؛ ابولقاسمی،ناریا؛تقدیسی ،محمد حسین.(۱۳۹۲).تربیت جنسی کودکان : مطالعه کیفی تبیین دیدگاه های والدین.مجله دانشکده بهداشت و انستیتو تحقیقات بهداشتی.یازدهم.دوم.۶۵-۷۴
-
- مرهج، ریتا . والدین باید بدانند . (ترجمه شبانکاری و مطلق ، ۱۳۸۶) ، تهران : فراگفت .
-
- مطهری، مرتضی.(۱۳۷۸).آشنایی با قرآن ۴،تهران : صدرا.
-
-
- نابدل، یونس.(۱۳۹۱).راهنمای بیماری های روانپزشکی برای خانواده.تهران: ارجمند
-
- ناس، جان بویر.(۱۹۹۴).تاریخ جامع ادیان. (ترجمه علی اصغرحکمت،۱۳۷۲).تهران : اسناد آموزش انقلاب اسلامی.
-
- نریمانی، محمد؛ حسن زاده، شهناز؛ ابوالقاسمی، عباس.(۱۳۹۱). اثربخشی آموزش ایمن سازی روانی بر کاهش استرس، اضطراب و افسردگی دانش آموزان دختر مقطع پیش دانشگاهی.مجله روانشناسی مدرسه.اول،سوم،۱۰۱-۱۱۷٫
-
- نوری، ربابه؛ کلیشادی، رویا؛ ضیاءالدینی، حسن.(۱۳۸۹).بررسی استرس های شایع دانش آموزان شهر تهران.مجله دانشکده پزشکی اصفهان.بیست و هشتم،صدوپنج،۱-۱۲٫
-
- نیک منش، زهرا؛ خسروی، زهره؛ کاظمی، یحیی.(۱۳۸۷).بررسی نقش ساخت و عملکرد خانواده در رفتارهای جنسی نوجوانان.پژوهشنامه مطالعات روانشناسی تربیتی.هشتم.۸۹-۱۱۱٫
-
- هالجین، ریچارد.پی؛ ویتبورن، سوزان کراس.(۲۰۰۳).آسیب شناسی روانی،جلد اول.( ترجمه سیدمحمدی،۱۳۸۶).تهران:نشر روان.
-
- Fentahun, N; Assefa, T; Alemseged, F; & Ambaw, F. (2012). Parents’ perception, students’ and teachers’ attitude towards school sex education. Ethiopian journal of health sciences, ۲۲(۲).
-
- Hallion, L. S; & Ruscio, A. M. (2011). A meta-analysis of the effect of cognitive bias modification on anxiety and depression. Psychological bulletin, ۱۳۷(۶), ۹۴۰٫
-
- Hinkle,D.N.(2010).The change of Personal Constructs from the viewpoint of a theory of construct implication .Personal Construct Theory & Parcitic,7,No1.
-
- Hofmann, S. G; Sawyer, A. T; Witt, A. A; & Oh, D. (2010). The effect of mindfulness-based therapy on anxiety and depression: A meta-analytic review. Journal of consulting and clinical psychology, ۷۸(۲), ۱۶۹٫
-
- Kouyoumjian, S; DeJong, J; Afifi, R; Zurayk, H. (2012). Sexuality education and determinants of perceived sex refusal skills among Lebanese adolescents. International Journal of Infectious Diseases, ۱۶, e334.
-
- Legrand,J.C.(1998).The relationship between selected biographical and anxiety and depression of participants in divorce workshop, texas
-
- Markham, C. M; Tortolero, S. R; Peskin, M. F; Shegog, R; Thiel, M; Baumler, E. R ; Robin, L. (2012). Sexual risk avoidance and sexual risk reduction interventions for middle school youth: A randomized controlled trial. Journal of Adolescent Health, ۵۰(۳), ۲۷۹-۲۸۸٫
-
- Mitchell,P.B ; Parker,G.(2002).Treatment of anxiety disorder .American Journal of Psychiatry,155:488-492.
-
- Mueller,T;Gavin, E; Kulkarini,A.(2008) The association between sex education and youth`s engagement in sexual intercourse, age at first intercourse, and birth control use at first sex, Journal of Adolescent Health, 42,89-96.
-
- Myers,S.G;Wells,A.(2005).Obsessive-Compulsive Symptoms: The contribution of metacognitions and responsibility,Journal of Disorders,19,806-817.
-
- Newby, K; Wallace, L. M; Dunn, O; Brown, K. E. (2012). A survey of English teenagers’ sexual experience and preferences for school-based sex education. Sex Education, ۱۲(۲), ۲۳۱-۲۵۱٫
-
- Power ,T ;Dalgleish,T.(2008).Cognition and emotion from order to disorder. New York: Psychology press.
-
- Reardon, L. E; Leen-Feldner, E. W; Hayward, C. (2009). A critical review of the empirical literature on the relation between anxiety and puberty. Clinical psychology review, ۲۹(۱), ۱-۲۳٫
-
- Reis, M; Ramiro, L; de Matos, M. G; Diniz, J. A. (2011). The effects of sex education in promoting sexual and reproductive health in Portuguese university students, Procedia-Social and Behavioral Sciences, 29, 477-485.
-
- Tripathi, N; Sekher, T. V. (2013). Youth in India ready for sex education? Emerging evidence from national surveys. PloS one, ۸(۸), e71584.
-
- Wanlass, R. L; Kilmann, P. R; Bella, B. S; Tarnowski, K. J. (1983). Effects of sex education on sexual guilt, anxiety, and attitudes: A comparison of instruction formats. Archives of sexual behavior, ۱۲(۶), ۴۸۷-۵۰۲٫
- Wylie, K. (2010). Sex education and the influence on sexual wellbeing. Procedia-Social and Behavioral Sciences, ۵, ۴۴۰-۴۴۴٫
پیوست (۱)
محتوای جلسات آموزشی
جلسه اول
موضوع: آموزش لزوم پرداختن به تربیت جنسی با تأکید بر اهداف تربیت جنسی در سن بلوغ در روانشناسی و توضیح دیدگاه دین اسلام در بحث تربیت جنسی
نوجوان کیست؟
اصطلاح نوجوانی به معنای” رسیدن به بزرگسالی ” است . شروع آن با بلوغ است و با عهده دار شدن مسئولیت‌های بزرگسالی پایان می‌یابد . واژه بلوغ به اولین مرحله ی نوجوانی اطلاق می شود ، یعنی آن زمان که بلوغ جنسی بارز می شود.
نوجوانی یک دوره انتقال از وابستگی کودکی به استقلال و مسئولیت پذیری جوانی و بزرگسالی است. در این دوره نوجوان با دو مسئله اساسی درگیر است؛
-
- بازنگری و بازسازی ارتباط با والدین ، بزرگسالان و جامعه
- بازسازی خود به عنوان یک فرد مستقل
معیار اصلی قضاوت مردم درباره بلوغ بیشتر همان تحولات جسمی و جنسی فرد است. عمده ترین تغییر در این دوره رشد ظرفیت جدید یعنی رشد جنسی و امکان تولید مثل است. این واقعیت زیستی آثار مهمی را در تحول فرد و مناسبات او با دیگران به جای می‌گذارد.
تربیت جنسی در روانشناسی
یا «المسلمون عند شروطهم»[۱۲۶](با تعبیر «المسلمون» روایت کرده). و عموم «أوفوا بالعقود»[۱۲۷] و اطلاق «تجاره عن تراض»[۱۲۸]. بنابر اینکه ذکر لفظ تجارت تنها به دلیل کثر مائده/۱ت موارد کاربرد آن در معاملات باشد) نافذ بوده در اعتبار آن نباید تردید کرد و شاید بنابر همین برداشت، مرحوم ملا احمد نراقی در کتاب عوائد الایام کلیه «وعده ها» و التزامات را واجب الوفا دانسته است.
اما درباره شرایط و وعده هایی که قبل از ازدواج مطرح می شود، اگر در ضمن عقد نکاح یا عقد لازم دیگری ذکر نشود، اعتباری برای آن ها نیست؛ مگر اینکه از شروط بنائیه باشد زیرا در خصوص عقد نکاح، اجماع بر این است که شرایط مورد نظر طرفین عقد باید در ضمن یا بعد از آن مطرح شود و اگر قبل از عقد مطرح شده باشد، لازم الوفا نمی باشد، چنان که مرحوم نراقی هم به این نکته اشاره می‌کند:
… مقتضای عمومات پیشین، وجوب وفای به مطلق شرط است، خواه قبل از عقد ذکر شده باشد و خواه بعد از آن، بلکه اگر عقدی هم در میان نباشد (و شرط به صورت وعده انجام کاری مطرح گردد) وفای به آن شرط لازم است مگر در شرط خیار؛ زیرا که وجودش متوقف به تحقق عقدی است، خواه آن عقد مقارن با شرط باشد یا مقدم یا متأخّر از آن، اما شرطهای مطرح شده در قبل از عقد ازدواج بر خروج از لزوم وفا نداریم، بلکه در روایات زیادی به نفوذ شرط بعد از نکاح تصریح شده است.
روایاتی هم وجود دارد که دلالت می‌کند نکاح، شرطهای قبل از ازدواج را بی اثر می‌کند. امام صادق(ع) فرمود: هر شرطی که قبل از نکاح به وجود آمده باشد، عقد ازدواج، آن را بی اثر می‌کند و آنچه از شروط که بعد از انعقاد پیمان زناشویی (حداقل در ضمن عقد خارج لازم) مقرر گردد، روا می‌باشد. [۱۲۹]
بنابرین می توان گفت گروهی از فقهای امامیه «معاملات عقلایی» را که منعی درباره آن ها نرسیده باشد، لازم‌الوفا دانسته اند و خاستگاه این دو دیدگاه متقابل را می شود در دو مطلب ذیل خلاصه کرد:
۱- اختلاف فقها در استنباط از ادلّه احکام، چنان که برخی مانند صاحب جواهر به کار بردن الفاظ در عقود را از ضروریات شمرده اند[۱۳۰] و بعضی با بهره گرفتن از برخی روایات، احتمال داده‌اند که به عنوان مثال، در عقد صلح، به کار بردن لفظ، شرط نباشد و نیز فقیهی مانند سید میر عبدالفتاح مراغی در «العناوین» (عنوان ۲۷؛ اصاله الصحه فی العقود) کسانی را که با تمسک به دلایلی، آیه شریفه «أوفوا بالعقود» را ناظر به عقود متداول در زمان شارع می دانند، چنین مورد خطاب قرار داده است:
کنار گذاشتن دلالت آشکار آیه کریمه با این احتمالات نیست، حتی از یک فقیه نما به دور است چه رسد به یک فقیه؛ از این رو احتمالات مذکور نه دقت در فهم به شمار می‌آید و نه ژرف نگری در مطلب، بلکه انحراف از مسیر ذوق و ناشی از تخیلات است که شایسته متخصصان نیست؛ به ویژه آنکه فقهای بزرگوار ما یکی پس از دیگری بدون توجه به این مناقشات به آیه تمسک جسته اند و بی گمان رأی آنان نافذ و دقت آنان بیشتر بوده است
۲- ضرورت‌های اجتماعی، تحولات اقتصادی، توسعه بینشها مناسبات اجتماعی و بروز پدیده‌های نوین و رشد سایر رشته‌های علوم و در یک سخن «مقتضیات زمان»، تأثیر اساسی در برداشتها و نگرشهای افراد از جمله فقیهان و مجتهدان دارد و نادیده گرفتن این امر مرادف با انکار واقعیتهاست. بدیهی است مراد از توسعه بینشها، تغییر افق دید و نگرش نوین و عمیق تر به احکام ثابت شرعی است، نه بدان معنی که اصول و بنیانهای فکری اشخاص دستخوش دگرگونی گردد، به عنوان مثال، از کلام بسیاری از فقهای پیشین پیدا است که اعتبار هر عقدی را متوقف بر اذن شارع دانسته، نائل به توقیفی بودن عقود میباشند. در مقابل آن ها اکثر فقیهان متأخر همان طور که پیش تر اشاره شد، قراردادها را غیر توقیفی می دانند؛ از آن جمله است امام خمینی (ره)؛ زیرا وقتی درباره بیمه اشکال می شود: «بیمه یک معامله سابقه دار نیست، در زمان پیامبر و ائمه وجود نداشته؛ پس اگر نتوانیم آن را تحت معاملات رایج آن عصر چون بیع، اجاره، هبه، صلح، ضمان و غیره قرار دهیم معامله صحیح نخواهد بود؛ زیرا عناوین معاملات محصور بوده و بیمه از آن ها نیست.» ایشان در مقام پاسخ می‌گویند:
اولاً عده ای (از فقها) آن را از قبیل ضمانت و ضمان به عوض (که یکی از معاملات محصوره است) قرار داده‌اند. ثانیاًً بر فرض که معامله سابقه دار نباشد، به چه دلیل باید معامله (صحیح شرعی) سابقه داشته باشد؟ البته در صدر اسلام بیشتر معاملاتی که امروز متداول است جریان داشته، ولی این به آن معنی نیست که جریان تعبدی باشد و باید حتماً شارع اشاره کند که فلان معامله صحیح است یا فاسد؛ بلکه شارع هر قراردادی که بین دو نفر صورت می‌گیرد آن را تنفیذ کرده‌است، چه سابقه دار باشد و چه نباشد، مگر اینکه دلیلی بر خلافش داشته باشیم.[۱۳۱] یکی از اموری که ممکن است سبب اشکال بر صحت بیمه گردد این است که) عموماتی از قبیل «أوفوا بالعقود»[۱۳۲] و «المؤمنون عند شروطهم»[۱۳۳]و سایر عمومات مرتبط به تعهدات و ضمانت‌ها، شروطی را در بر می‌گیرند که در زمان صدور این گونه عمومات، در بین مردم متداول بوده اند. «بیمه» در آن زمان رواج نداشته، و دلیل دیگری هم غیر از این عمومات برای صحت شرعی بیمه نداریم. بنابرین عقد «بیمه» باطل و مورد نهی آیه شریفه: «لا تأکلول أموالکم بینکم بالباطل» است.
مرحوم امام خمینی در جواب گفته است:
دوری چنین برداشتی از ظاهر آیات و روایات، روشن است؛ زیرا ادعای انحصار این گونه عمومات، در معاملات متداول در زمان وحی و تشریع، تحمیلی نادرست است. چنین نگرش متحجرانه و برداشت جمودگرایانه نسبت به این الفاظ عام و شامل، از ساحت مقدس شریعت سمحه و سهله به دور است. گمان نمی کنم به ذهن احدی که آشنای به زبان عرف باشد و فارغ از وسوسه ها، چنین مطلبی خطور کند که آیه «أوفوا بالعقود» که در مقام قانونگذاری پایدار، تا قیامت نازل شده، در تنگنای عقدها و معامله های متداول آن زمان محدود باشد. پیامد جمودی از این گونه، دور شدن از زوال فقه، بلکه از فهم اصل این است و باید از آن، به خدا پناه ببریم…[۱۳۴]
بعد از روشن شدن این دو دیدگاه و معلوم شدن حکم عقود بی نام و غیر منصوص در منابع فقه اسلام، برای تکمیل بحث، در پایان به حکم قراردادها بین فقها مطرح است، در صورت تردید نسبت به وجود قراردادی در عصر تشریع، بنا به نظریه حصری بودن عقود، اصل اولی در معاملات، فساد است، به این معنی که هر قراردادی فاسد است، مگر اینکه شرعاً دلیلی بر صحت آن وجود داشته باشد و اگر چنین دلیلی یافت نشود، اصل، عدم ترتب آثار عقد و بقای مال بر ملکیت مالک است(اصل عدم نقل). بنابرین، تنها عقودی را باید صحیح دانست که نوع و احکام و آثار آن شرعاً ثابت شده باشد. وگرنه، آثاری بر آن عقد مترتب نمی شود.[۱۳۵]
۲-۲-۶-۴- فرایندها
گاهی نقشی که فرد در سازمان بر عهده می‌گیرد موجب افزایش فشار بر وی میگردد. تعارض در نقش موجب به وجود آمدن انتظاراتی می شود که نمی توان آن ها را ارضاء کرد. اگر از فرد خواسته شود در محدوده زمانی اندک کار زیادی انجام دهد، وی با بار اضافی(از نظر کاری) روبرو می شود. اگر انتظار از نقش به صورتی آشکار درک نشود و شخص نداند که چه باید بکند، ابهام در نقش به وجود خواهد آمد. یا وجود باز خورد ناکافی و ضعف در عملکردها، اطلاع رسانی نادرست و سیتم کنترل نامناسب از جمله دیگر این عوامل هستند(حقیقی، ۱۳۸۶، ۳۸۷).
۲-۲-۷- عوامل استرسزای گروهی
در بررسی که راسل و دیگران (۱۹۸۷) درباره حمایت اجتماعی و استرس شغلی معلمان انجام داده اند، معلوم شده است، معلمانی که از حمایت بسیار بالایی برخوردارند و به ارزش و اعتبار خود اطمینان بیشتری داشته باشند، کمتر دستخوش فرسودگی عاطفی در جریان کار میشوند و احساس کامیابی بیشتری از کار خود می‌کنند. شاید چشمگیرترین نتیجهای که در این بررسی به دست آمده این است که حمایت وقتی سودمند خواهد بود که از ناحیه سرپرستان شغلی صورت گیرد(رأس و آلتایمر٬ ٬۱۳۷۷ ۶۱).
استرسهای گروهی را می‌توان به صورت زیر طبقه بندی کرد:
۲-۲-۷-۱- فقدان یکپارچگی گروهی[۴۶]
وقتی که فرد در یک گروه یکپارچه و دارای وابستگی شدید قرار گیرد و یا وقتی فرد از بودن در یک گروه یکپارچه محروم باشد در ایجاد و یا عدم ایجاد استرس در وی مؤثر است. محرومیت فرد از تعامل با افراد دیگر سازمان باعث استرس در کارمند می شود.
۲-۲-۷-۲- تضاد درون اعضای گروه و یا تضاد بین گروه های سازمانی
ایجاد تضاد در درون و بین گروه ها می تواند در کارکنان ایجاد استرس شود. نحوه تعامل بین معلمان، بین مدیران و بین معلمان با مدیران به عنوان یکی از عوامل مهم در بروز استرسهای شغلی معلمان بیان شده است. فقیه(۱۳۷۶) از تبعیضها و قدر ناشناسی، ابراهیمی قوام(۱۳۷۵) از داشتن مشکلات ارتباطی با مسئولین آموزشگاهها را از جمله استرسهای شغلی معلمان نام برده است. کوباسا[۴۷] از شرایط روانی(نحوه ارتباط میان زیردست و مدیر، وجود همکاران ناخوشایند در محیط مدرسه) که در بروز فشارهای عصبی موثرند نام برده است. وی میگوید کسانی که احساس حمایت و پشتیبانی از طرف سرپرستان دارند نسبت به آنهایی که این احساس را ندارند فشار روانی کمتری را تجربه می‌کنند(یگانه و همکاران،۱۳۸۱، ۱۷) .
۲-۲-۷-۳- فقدان حمایت اجتماعی[۴۸]
حمایتهای اعضای یک گروه یکپارچه از کارکنان بسیار حائز اهمیت است؛ زیرا افراد می توانند با توجه به این حمایتها به یک احساس آرامش برسند.
حمایت اجتماعی بر سه نوع است
۱-حمایت ملموس اعضای خانواده، دوستان و سایرین مثل پول قرض دادن و سایر
کمکهای مادی است.
۲-حمایت اطلاعاتی یا حمایت متمرکز بر مسئله است که با آگاهی دادن به شخص در چگونگی حل مشکل به او کمک می شود. در حمایت اطلاعاتی، شخص به واسطه ارتباط با دیگران و راهنمایی خواستن از آن ها اطلاعات بیشتری از رویدادهای استرس زا و چگونگی مقابله با آن کسب می کند.
۳-حمایت عاطفی (هیجانی ) است که با نشان دادن احساس صمیمت، همدلی و درک مشکل شخص، از فرد حمایت می شود( قلعه بندی،۱۳۸۵، ۳۴).
  
یکی دیگر از جنبه های مهم سازمان جو سازمانی است. که به صورت ویژگی قابل سنجش محیط کار تعریف می شود جو مستقیم یا غیر مستقیم توسط محیط کار ایجاد می شود و فرض می شود انگیزش و رفتار را تحت تاثیر قرار دهد. کارکنان سازمان که در یک محیط کاری با همکاران خود به صورت اجتماعی در تعامل هستند. تحت تاثیر جو سازمانی، همکاران و روابط بین آن ها قرار دارند.
پریتچارد و کاراسیک[۴۹](۱۹۷۳) معتقداند که جو سازمانی باید به دارای ویژگهای زیر باشد.
۱-باید مربوط به کیفیت محیط داخل سازمان باشد که این سازمان را از سایر سازمان‌ها جدا کند.
۲-بیانگر نتایج حاصله از رفتار و سیاست‌های اعضا، خصوصاًً آنهایی که در سطوح بالای سازمان قرار دارند، باشد.
۳-به وسیله اعضای سازمان درک می شود.
۴-خدمت به عنوان اساس تفسیر موقعیت است (ناسردین، ۲۰۰۶، ۱۲۰).
برخی از مدیران عالی، جوی را بر سازمان حاکم می‌کنند که ترس، وحشت، اضطراب و تنش از ویژگی‌های آن است. آن ها افراد را وادار به انجام کار در یک دوره زمانی کوتاه نموده و یا کنترل‌های بسیار شدید بر آن ها اعمال مینمایند و کسانی که نتواند پا به پای خواسته آن ها پیش بروند اخراج میشوند. آنان با این شیوه فشارهای غیر واقعی بر افراد وارد می آورند. یا ممکن است کارکنان در گروهایی طبقه بندی شوند. این طبقهها خطرات مخصوص به خود را دارند. زیرا با ایجاد طبقهها مجموعه خاصی از فرضیات یا پیش بینیها به وجود میآیند. به طور مثال: در افراد مسن تر احتمال تغییر کمتر است، «چینیها خرافاتی میباشند»، «مردان سیاه پوست خشن میباشند»، این ها نمونه های قالبی میباشند. میدانیم که نمونه های قالبی نادرست میباشند، ما نمیتوانیم این نمونه ها را به «همه» افراد تعمیم دهیم ، در این صورت روابط بین کارمندان تحت تاثیر این طبقه بندی قرار می‌گیرد(تدبیری و همکاران،۱۳۸۵).
ونگ ونگ[۵۰] در تحقیقی رابطه جو سازمانی و استرس را بررسی کرده‌است. به عقیده این محقق اگر جو سازمانی به صورت محدودیت در اختیارات، همبستگی ضعیف بین همکاران، عدم حمایت از جانب سرپرستان و سطح بالای فشار کاری باشد، به عنوان یکی از عوامل استرس زا خواهد شد؛ در مقابل خود مختاری، همبستگی قوی بین همکاران، حمایت از جانب سرپرستان و سطح پایین فشار کاری از جمله ویژگی‌های جو سازمانی مطلوب است که باعث کاهش استرس است (ناسردین، ۲۰۰۶، ۱۲۰).
توده‌واری عقلایی مبتنی بر یکی(یا بیشتر) از مضامین زیر است: الگوهای زنجیره‌های اطلاعاتی[۳۲] حاکی از آن است که افراد حاضر در آخرین حلقه های یک زنجیره اطلاعاتی، اطلاعات خود را از اقدامات افراد حلقه های پیشین خود به دست می آورند و به دلخواه تصمیم به نادیده گرفتن اطلاعات خود و تبعیت از اقدامات دیگران می گیرند. توده‌واری مبتنی بر نتایج قابل رویت تصمیمات دیگران[۳۳] که زیر مجموعه الگوهای زنجیره‌های اطلاعاتی است، نشان می‌دهد که نتایج ناشی از اتخاذ عملی توسط یکی از مشارکت‌کنندگان در بازار موجب افزایش تعداد سایر افرادی خواهد شد که همان عمل را انجام می‌دهند. الگوهای مالک–مدیر (مسئله نمایندگی)[۳۴] نشان از آن دارند که زمانی که بازارها به لحاظ کارایی اطلاعاتی در سطح ضعیفی هستند، مدیران به منظور کسب شهرت و حفظ اعتبار، ترجیح می دهند برای آنکه قابل ارزیابی نباشند خود را در پشت “رفتار تودهوار، پنهان” نمایند. الگوهای ذکر شده برخی از دلایل بالقوه برای رفتار تودهوار عقلایی در بازارهای مالی را تشکیل می‌دهند(دونو و ولچ، ۱۹۹۶؛ ص ۶۰۵).
۴-۳-۲-۲ توده‌واری بر مبنای اطلاعات و زنجیره‌های اطلاعاتی
کلیترین تعبیر و تفسیری که هم اکنون بتوان از رفتارتودهوار ارائه نمود، شاید زنجیره‌های اطلاعاتی باشند، که توسط بیچاندنی و همکاران (۱۹۹۲) و ولچ (۱۹۹۲) معرفی گردید. زنجیره‌های اطلاعاتی[۳۵] حاکی از آن است که افراد حاضر در آخرین حلقه های یک زنجیره اطلاعاتی، اطلاعات خود را از اقدامات افراد حلقه های پیشین خود به دست می آورند و به دلخواه تصمیم به نادیده گرفتن اطلاعات خودو تبعیتاز اقدامات دیگران می گیرند. الگوی اصلی زنجیرهواری اطلاعاتی زمانی کاربرد دارد که، اعمال و اقدامات دیگران به جای این که اطلاعاتی خصوصی برای خود آن ها باشد، قابل مشاهده برای عموم باشند. اعتقاد بر این است که مدیران با مشاهده تصمیمات مدیران قبلی، به اطلاعاتی در خصوص این نکته دست مییابند که چه موقع باید به طور کاملاً عقلایی اطلاعات خصوصی خود را نادیده بگیرند. برای مثال، یک سرمایه گذار با منفیترین اطلاعات شخصی در مورد یک سهم، ممکن است به هر ترتیب جهت خرید تحت تاثیر قرار بگیرد، البته به شرط آنکه وی شاهد خرید سه سرمایه گذار قبل از خود باشد. در واقع اطلاعات مربوط برای این سه خرید ممکن است از ارزش بیشتری نسبت به اطلاعات خصوصی او برخوردار باشد. اما با این وجود، حتی اگر هر کدام از سرمایه‌گذاران بعدی بدانند که چنین تصمیمات خریدی هیچ بار اطلاعاتی ندارند، از آنجایی که آن ها اطلاعات مثبتتری نخواهند داشت، به طور مشابه و یکسان با سرمایه‌گذاران قبلی عمل مینمایند (دونو و ولچ، ۱۹۹۶؛ ص ۶۰۹).
۱۰۰ سرمایه‌گذار را در نظر بگیرید که هر کدام ارزیابیهای خود را (احتمالا متفاوت) در مورد سودآوری سرمایه‌گذاری در یک بازار نوظهور دارند. فرض کنید ۲۰ سرمایه‌گذار عقیده دارند که این سرمایه‌گذاری باارزش است و ۸۰ نفر باقیمانده عقیده دارند که این سرمایه‌گذاری مناسب نیست. هر سرمایه‌گذار تنها از برآورد خود در خصوص این سرمایه‌گذاری مطلع است؛ او ارزیابیهای دیگران را نمی‌داند، یا اینکه نمی‌داند اکثریت به چه چیزی تمایل دارند. اگر این سرمایه‌گذاران دانش و ارزیابیهای خود را یکپارچه نمایند، جمعاً تصمیم می‌گیرند که سرمایه‌گذاری در بازار نوظهور فکر خوبی نیست. اما آن ها اطلاعاتشان را با یکدیگر در میان نمی‌گذارند. بعلاوه، این ۱۰۰ سرمایه‌گذار تصمیمات سرمایه‌گذاری خود را همزمان عملی نمی‌سازند. فرض کنید اولین سرمایه‌گذارانی که تصمیم می‌گیرند، در زمره ۲۰ سرمایه‌گذار خوش‌بین هستند و تصمیم ورود به بازار نوظهور می‌گیرند. سپس چند سرمایه‌گذار از ۸۰ سرمایه‌گذار بدبین ممکن است در عقیده خود تجدیدنظر کرده و تصمیم به سرمایه‌گذاری بگیرند و نهایتاً اکثریت ۱۰۰ سرمایه‌گذار در بازار نوظهور سرمایه‌گذاری نمایند. سپس زمانی که عدم سودآوری تصمیم آشکار شود، این سرمایه‌گذاران از بازار خارج میشوند.
مثال بالا جنبه‌ای از زنجیره‌های(آبشار) اطلاعاتی[۳۶] یا رفتار تودهوار ناشی از تفاوت‌های اطلاعاتی را به تصویر می‌کشد(بیچاندنی و شرما، ۲۰۰۱؛ صص ۲۸۰-۲۷۹).
فرض کنید که افراد با شرایط سرمایه‌گذاری و عدم اطمینان یکسانی مواجه هستند و در رابطه با نحوه عمل در این شرایط اطلاعات شخصی (اما ناقص) در اختیار دارند. این اطلاعات شخصی می‌توانند نتیجه تحقیقات و جست‌وجوی شخصی سرمایه‌گذار باشد. پس از آن، همه اطلاعات مربوط به سرمایه‌گذاری در اختیار همه قرار می‌گیرد اما در مورد کیفیت این اطلاعات ابهام وجود دارد. به عنوان نمونه، آیا دولت اطلاعات اقتصادی که به تازگی منتشر یافته، دستکاری کرده‌است؟ آیا دولت واقعا به دنبال تجدید ساختار اقتصادی است؟ و غیره. ارزیابی یک فرد از کیفیت اطلاعاتی که به صورت عمومی در دسترس همگان قرار دارد به خود وی مربوط است.
افراد می‌توانند عمل یکدیگر را مشاهده کنند اما اطلاعات شخصی یا نشانه هایی که هر فردی دریافت می‌کند را نمی‌توانند ببینند اگر افراد دیدی از عملکرد صحیح داشته باشد آنگاه استنتاج در مورد اطلاعات شخصی هر فرد از نحوه عملکرد وی به دست خواهد آمد. در چنین چارچوبی رفتار گروهی می‌توانند افزایش یابد. رفتاری که شکننده است و با ورود اطلاعات جدید اندکی ممکن است بشکند، و رفتاری که وابسته به طرز فکر یا شیوه ویژه فرد است که در آن حوادث تصادفی که با انتخاب‌های کمی از اولین افراد ترکیب شده است و نوع رفتار تودهوار را تعیین می‌کند(بیچاندنی و شرما، ۲۰۰۱؛ ص ۲۸۴).
فرد بر اساس مشاهداتش از اقدامات دیگران(اقدامات، دستاوردها یا مکالمات آن ها) در یک زنجیره اطلاعاتی قرار می‌گیرد، البته اگر عملکرد انتخابی او به سیگنالهای شخصی خودش بستگی نداشته و مشابه اقدامات مشاهده شده دیگران باشد. این زنجیره اطلاعاتی توده‌ای از افراد را تشکیل می‌دهد که به صورت مشابه رفتار مینمایند. البته در چنین شرایطی معمولا اقدامات فرد برای مشاهدهکنندگان بعدی غیر آموزنده خواهد بود. بنابرین پس از مدتی زنجیره ها با بن‌بست‌های اطلاعاتی[۳۷] همراه میشوند. به چند دلیل این زنجیره ها ممکن است از هم پاشیده شوند:
-
- وقوع یک شوک قابل مشاهده توسط عموم
-
- ورود فردی با اطلاعات یا ترجیحات مخالف
- دریافت سیگنال شخصی معینی به دلخواه افراد زنجیره(هشلایفر و هانگ تئو، ۲۰۰۱؛ ۷-۶).
۵-۳-۲-۲ توده‌واری بر مبنای مشاهده اقدامات و نتایج اقدامات دیگران
افکار، احساسات و اقدامات افراد می‌تواند به طرق مختلف تحت تاثیر افراد دیگر قرار گیرد: برای مثال؛
-
-
- از طریق مشاهده اقدامات دیگران؛ مثلاً مشاهده مقادیر عرضه و تقاضای یک سهم،
- از طریق مشاهده عواقب اقدامات دیگران؛ مثل تغییرات قیمت بازار آن سهم(هشلایفر و هانگ تئو، ۲۰۰۱؛ ص ۳).
|
|
