جدول شماره (۲-۱) مقایسه تفکر عادی و تفکر انتقادی از نظر لیپمن (ملکی و حبیبی پور ١٣٨۶)
ویژگی‌های تفکر عادی
ویژگی‌های تفکر انتقادی
مجموعه آرزوهایی که منطقاً قابل‌دستیابی هستند
مجموعه آرزوهایی که ممکن است الزاماًً قابل
دستیابی نباشند.
اصطلاحاتی که برای تمام موقعیت‌ها مناسب است.
اصطلاحاتی که ممکن است الزاماًً برای همه
موقعیت‌ها مناسب نباشد.
مستلزم تغییرات اندکی است.
مستلزم تغییرات زیادی است
مقایسه هایی که معمولاً منتج به حالت‌های روشن و صریح می‌شود.
مقایسه هایی که به آرزوها، تغییرات و اصلاح بیشتر منجر می‌شود.
منطقی و دقیق است.
احتمالاً غیرمنطقی و تخمینی است.
به همراه احساس آرامش و اطمینان است.
به همراه احساس سردرگمی، عدم اطمینان،
اضطراب، هیجان و ترس است.
هیچ گونه یادگیری انجام نمی‌شود و اگر شود اندک است.
یادگیری و تمایل به یادگیری در سطح بالایی است.
از درجه بالایی از درستی برخوردار است.
امکان اشتباه و خطا در آن وجود دارد.
چیزهایی قابل ذخیره، نگهداری یا یادگیری کمی وجود دارند.
چیزهای قابل ذخیره، نگهداری با یادگیری زیادی وجود دارند.
۲-۴- عوامل بستر ساز تفکر
الف) دانش[۳۶]
اگر فرد درباره چیزی که می‌خواهد بیاندیشد ادراک یا دانشی نداشته باشد قادر به تفکر و تجزیه‌و تحلیل آن موضوع نخواهد بود و همین دلیل درباره هر موضوعی که می‌خواهیم در کلاس از این روش استفاده کنیم باید دانش‌آموزان راجع به آن اطلاعاتی داشته باشند و در غیر این صورت لازم است این اطلاعات یا منابع و راه‌های کسب آن ها را به شاگردان بگوییم و با آن ها آشنا کنیم.
ب) منش[۳۷]
باید دانش‌آموزان کم‌کم به این روحیه و دید برسند که باید با تردید منطقی به مسائل نگاه کنند و درباره هر موضوعی بدون تعصب و گرایش خاص عمل کنند.
ج) اقتدار[۳۸]
گرایش انتقادی معمولاً مورد توجه یا پذیرش قرار نمی‌گیرد متفکران منتقد اهل مباحثه و پر سروصدا هستند آنان در واقع ماشین جامعه را به هر کجا در می‌آورند و به سختی می‌توانند بین خطوط کاوشگری و خطر کردن گام بردارند در کلاس درس هم باید بر ای شاگردان این اطمینان حاصل شده باشد که اگر مطلبی را بر خلاف نظر معلم یا کلاس ابراز داشتند و از آن حمایت کردند مشکلی برای آنان به وجود نمی‌آید و در بحث همه شاگردان به صورت منطقی به ارائه نظرها و دیدگاه‌های خود می‌پردازند و کسی به خاطر عقیده یا تعدادی مورد ملامت قرار نمی‌گیرد و کم‌کم شاگردان به این سطح برسند که اگر در جمعی نظری مخالف آن ها داشتند ابراز کنند و با دلیل از آن دفاع کنند.
عناصر تفکر از دیدگاه پاول و الدر (۲۰۰۷) عبارتند از:
-
- هدف از تفکر
-
- پرسش در ارتباط با موضوع
-
- اطلاعات
-
- ترجمه و تفسیر
-
- مفاهیم
-
- فرضیه‌ها
-
- تلویحات و نتایج
- نقطه‌نظرها (صادقی، انوری ۱۳۷۸).
شکل شماره (۲-۱) عناصر تفکر از دیدگاه پاول و والدر (۲۰۰۷)
۲-۵- ویژگی‌های ذهنی متفکر
- تردید منطقی: معمولاً امور را با تردید می‌نگرد و بدون تردید از پذیرش
افکار و عقاید خودداری می‌کند.
-
- کنجکاوی شدید
- فهم عمیق: به معرفت سطحی قناعت نمی‌کند و ژرف‌اندیشی خاصی در
مطالعات او به چشم می‌خورد.
-
- دید وسیع: غالباً امور را در سطح گستردهتری مورد مطالعه قرار می‌دهد.
-
- سعهی صدر
-
- فرقه طلبی: از رکود و توقف رنج می‌برد.
-
- فروتنی
-
- وحدت رویه شخصیت هماهنگ و واحد دارد.
-
- اتکابه‌نفس
- طرفداری از ارزش‌های انسانی (صادقی، انوری ۱۳۷۸).
۲-۶- فعالیت‌های تشکیل دهنده تفکر انتقادی:
- تفکر فعال
تفکر انتقادی مستلزم استفاده فعال از هوش، دانش و توانایی‌ها برای مقابله مؤثر با موقعیت‌های زندگی است. در تفکر فعال وقتی فرد با یک موقعیت تصمیم‌گیری و انتخاب مواجه می‌شود، فعالانه به جمع آوری اطلاعات می‌پردازد. امکانات و احتمالات مختلف را بررسی کرده با افراد با تجربه و متخصص مشورت می‌کند، سپس درباره تمامی این‌ها به تفکر انتقادی می‌پردازد. در واقع فرد فعال شده و به جای اینکه به او بگویند چطور فکر کند، خودش تصمیم می‌گیرد (بدری گرگری، فتحی آذر، حسینی نسب، مقدم ۱۳۸۶).
- بررسی دقیق موقعیت‌ها با بهره گرفتن از سؤال کردن
توانایی پرسیدن سؤالات مناسب یکی از قدرتمندترین ابزارهای تفکر است. این کار به فهم بیشتر ما کمک کرده موجب می‌شود تصمیمات آگاهانه‌گری بگیریم. سؤالاتی راجع به حقایق که مشخص کننده اطلاعات اساسی یک چیز است
- تفسیر
فرایندی است که طی آن سؤالاتی که در کشف ارتباط بین افکار و حوادث پیرامون ماست، به دست می‌آید.
- تجزیه‌و تحلیل
فرایندی است که آن به وسیله سؤالاتی یک موقعیت را به اجزای تشکیل دهنده آن تجزیه کرده و ارتباط بین این اجزا با کل را می‌شناسیم.
- ترکیب
در این فرایند به‌کارگیری سؤالاتی است که هدف آن ترکیب ایده های مختلف برای یک نتیجه کلی است. (می‌توان از این طریق حوادث آینده را دریافت (و پیش‌بینی نمود.
- ارزیابی
در این فرایند سؤالاتی به کار می‌رود که هدف آن شناخت معیارها و سپس قضاوت بر اساس آن‌هاست.
- کاربرد
در این فرایند سؤالاتی به کار می‌رود که هدف آن استفاده از اطلاعات مربوط به یک موقعیت برای موقعیت‌های دیگر است (همان منبع).
- بررسی منابع فکری، عقاید و ارزیابی آن
در بررسی منابع از خود سؤال می‌کنیم چرا به آن اعتقاد رسیدهایم، چطور این نظر را داریم؟ چه دلایلی برای آن داریم؟
ما اغلب بدون اینکه آگاهی داشته باشیم. ایده‌ای را بدون فکر و بررسی پذیرفته یا رد می‌کنیم. تفکر انتقادی به ما کمک می‌کند که به جای پذیرش نظرات دیگران، آن ها را بررسی کرده و سپس در مورد پذیرش یا رد آن تصمیم بگیریم. برای این کار ابتدا باید منبع اصلی عقاید و نظرات را تشخیص دهیم سپس اعتبار آن ها را با سؤال کردن ارزیابی کنیم تا به فهم بهتری دست یابیم (همان منبع).
۲-۷- خصوصیات تفکر انتقادی
سوانزبورگ (۲۰۰۲) خصوصیات تفکر انتقادی را به شرح زیر برشمرده است:
۱- تفکر انتقادی فرایند شناختی و چند بعدی است که نیازمند به کارگیری ماهرانه دانش و تجربه برای قضاوت و ارزشیابی در موقعیت‌های پیچیده است.
۲- فرایند مدار است.
۳- آگاهی از خود و توانایی‌های خود است و به عنوان پایه‌ای برای برقراری ارتباط با مددجو؛ آگاهی هوشیارانه از احساسات باورها، ارزش‌ها، تلاش‌های خود عمل می‌کند.
۴- چارچوبی برای چالش با پیش‌فرض‌ها، ایجاد تغییر، خلق فرضیات و ایجاد تعدیل است.
۵- نظریه یادگیری اجتماعی را شامل می‌شود.
